अवघड 'ज्ञानेशलेणी' !

'ज्ञानेश्वर' मराठीला पडलेलं एक अभिजात सौंदर्यस्वप्न ! अमृतालाही पैजेत हरवण्याचा जाज्वल्य मातृभाषा प्रेमाभिमान आजच्या मराठमनात ज्यांनी जागवला तो भाषादीप शिरोमणी म्हणजे ज्ञानियांचा राजा ! शतकांची सात आवर्तनं झाली तरी मराठीचा बाज ज्ञानेशांच्या पाऊलखुणांचीच वाट पुसत जात आहे.

साध्या सोप्या शब्दांनी 'ओढाळ मनाला' ओढून घेणाऱ्या बहिणाबाईपासून 'चांद्रमाधवी' च्या दुर्बोध तरीही मनाला गुंगवणाऱ्या 'प्रदेशा' ची  'संध्याकालीन' सैरभैर सैर करवणाऱ्या कवी ग्रेस यांच्यापर्यंत मराठी सारस्वतांचे 'माहेरघर' अशा ज्ञानदेवांनी आपल्या भाषा सौष्ठवाचा एक दर्जेदार नमुना म्हणून अठराव्या अध्यायाची सुरुवात ही अशी पल्लेदार, अलंकारिक, दीर्घसामासिक, संस्कृतोद्भव, वैयाकरनांना आपले 'पंडिती' डोके खाजवायला  लावणारी 'दुर्बोध' भाषामंजिरीची आठवण करून देणारी अशी केली आहे - 
  
जयजय देव निर्मळ | निजजनाखिलमंगळ | जन्मजराजलदजाळ - | प्रभंजन || १ ||

जयजय देव प्रबळ | विदळीतामंगळकुळ | निगमागमद्रुमफळ | फलप्रद || २ ||

जयजय देव सकल | विगतविषयवत्सल | कलितकाळकौतूहल | कलातीत || ३ ||

जयजय देव निश्चळ | चलितचित्तपानतुंदिल | जगदुन्मीलनाविरल | केलिप्रिय || ४ ||

जयजय देव निष्कळ | स्फुरदमंदानंदबहळ | नित्यनिरस्ताखिलमळ | मूळभूत || ५ ||

जयजय देव स्वप्रभ | जगदंबुदगर्भनभ | भुवनोद्भवारंभस्तंभ | भवध्वंस || ६ ||

जयजय देव विशुद्ध | विदुदयोद्यानद्विरद | शमदममदनमदभेद | दयार्णव || ७ ||

जयजय देव देवैकरूप | अतिकृतकंदर्पसर्पदर्प | भक्तभावभुवनदीप | तापापह || ८ ||

जयजय देव अद्वितीय | परीणतोपरमैकप्रिय | निजजनितभजनीय | मायागम्य || ९ ||

जयजय देव श्रीगुरो | अकल्पनाख्यकल्पतरो | स्वसंविद्रुम बीजप्ररो - | हणावनी || १० ||
                                       श्री ज्ञानेश्वरी अध्याय अठरावा 

ही आहे मराठीच्या आरंभीच्या काळातील एक परिष्कृत अवघड 'लेणी' ! इच्छुकांनी रसास्वाद घ्यावा व ' द्यावाही ' !

बस एक बादली पुरे

फुकुशिमाचं उदाहरण समोर असताना जैतापुरवासी आपलं चेर्नोबील होवू द्यायला तयार नाहीत कारण कोणत्याही कारणाने असो घडलेल्या अपघातानंतर मायबाप सरकार व लाल पट्टेवाली सरकारी यंत्रणा कशी वागते याचं ज्वलंत उदाहरण भोपाळच्या रूपानं देश अजूनही भोगत आहे पण सरकारही मागे हटायला तयार नाही कारण उद्याच्या अर्थव्यवस्थेच्या गाड्याची उर्जेची तहान भागवायची म्हटलं तर आपल्या पोटात ना मध्यपूर्वे सारखं 'पेटतेल' [ पेट्रोलियम ] ना मनगटात पश्चिमेची बेमुर्वत अरेरावी मग्रुरी !

आजची ऊर्जा समस्या आपण वेळीच मार्गाला नाही लावली तर आपली 'इस्मानी' कृती 'अस्मानी' संकटांना पायघड्या घालून बोलावेल. उर्जेची समस्या जाणवायला विद्वान, पंडित असायची काही गरज नाही. रोजच्या जीवनात आपण हरघडी या समस्येने पिडले जात आहोत. आपल्या साऱ्या समस्या या परस्परावलंबी, परस्परांशी संबंधित आहेत. कोणतीही एकच एक समस्या नाही तर एकातून निघणारी दुसरी, दुसरीतून तिसरी अशी समस्यांची मालिकाच आहे.

आता असं पहा -विजेची टंचाई ही आपली समस्या तिची कारणे सोडून देवू [नाहीतर विषयांतर होईल.] व त्यातून निघणाऱ्या समस्या पाहू. अगदी जाता जाता हं !

१] भारत कृषिप्रधान देश आहे. अपुऱ्या साधन सामुग्रीत वीज टंचाईची भर. परिणामी तंत्रज्ञानाचा वापर कमी. म्हणून उत्पादन, उत्पन्न कमी. उत्पादक शेतकरी वरचेवर गरीब. त्यातून आत्महत्या.......इ.इ. [पुढच्या कड्या]

२] भारताला विकसित राष्ट्र, महासत्ता व्हायचं आहे तर उद्योगधंद्यांची वाढ व्हायला हवी. त्यासाठी ऊर्जा/ वीज हवी. जी सध्या पुरेशी नाही. उद्योग कमी म्हणून उत्पादन कमी, उत्पादन कमी म्हणून व्यापार कमी, पर्यायाने अर्थव्यवस्था कमजोर इ.इ. [पुढच्या कड्या !] 

३] विकासाची उंची सेवांच्या विस्तारावर अवलंबून असते. वीज एक पायाभूत सुविधा. जिथे पायाभूत सुविधाच नाहीत तिथे विकास कसा होणार ?

[ या झाल्या सरकारी विद्वानांच्या समस्या. आता काही खऱ्या जगाच्या समस्या -

 शेती, उद्योग व कसलीही नोकरी नसणाऱ्या लोकांच्या समस्याही आहेत. जसे - लहान मुले, गृहिणी स्त्रिया, वृद्ध, बेरोजगार तरुण इ.इ..... यांच्यासाठी कार्टून, सकाळ - संध्याकाळच्या सिरीयला / मालिका, बातम्या, चित्रपट, क्रिकेटचे सामने इ.इ..... मनोरंजनाची साधने - जी समाजस्वास्थ्यासाठी खूप गरजेची आहेत- विजेविना गतप्राण होतात व आपले प्राण कंठाशी आणतात.]

आता पाषाणयुगाचा अभ्यास करण्यासाठी इतिहासाची पुस्तके उघडायची गरज नाही. वीज नसलेल्या कोणत्याही खेड्यात एखादी संध्याकाळ घालवावी म्हणजे 'स्टोन एज'चा प्रत्यक्ष अनुभवच मिळेल.

यावर थोर थोर विद्वान लोक काम करत आहेत आपण बिचारे सामान्य माणूस काय करणार ? होय, करू शकतो. करायलाच हवं. कारण या जगात काही फक्त विद्वानच राहत नाहीत. आपण ही येथेच राहतो. राहायचा, जगण्याचा हक्क आहे तर जगवण्याची, जागवण्याची ही जबाबदारी आहेच.

आता बघू या एक सामान्य माणूस काय करू शकतो ते -

१५०० वाट  [watt] चा  एक घरगुती पाणी तापवायचा हिटर १ तास वापरला  तर १.५ किलोवाट ऊर्जा वापरली जाते. या एका तासात सामान्यत: तिघांचे अंघोळीचे पाणी गरम होऊ शकते.म्हणजेच प्रत्येकी २०मिनिटात एका व्यक्तीचे पाणी तापवून गरम करता येते.

भारताची लोकसंख्या १२० कोटी आहे. त्यातले फक्त १० टक्के लोक म्हणजे फक्त १२ कोटी लोक रोज विजेच्या उपकरणांनी पाणी गरम करून अंघोळ करतात असे समजू. तर आता यावर आधारित एक गणित सोडवू.
३ लोक १ तासात १.५ किलोवाट ऊर्जा वापरतात तर १२ कोटी लोक १ तासात किती ऊर्जा वापरातील ?

अगदी सोप्पं. १२ कोटी लोक एका तासात ६ कोटी किलो वाट ऊर्जेचा वापर करतील. हे फक्त रोजचं, फक्त एका वेळेचं व फक्त आंघोळीच गणित आहे !

आता हे खरंय की भारताचा बराचसा भाग कडाक्याच्या थंडीचा आहे. वर्षभर थंड पाणी वापरता येईल का ? आजारी, रोगी, बालके,गरजू इ. लोकांनी काय करावं ? असे प्रश्न मनात येणं स्वाभाविक आहे. त्यांची उत्तरे प्रत्येकाने स्वत:च शोधायची आहेत.

वरच्या ढोबळ हिशोबात तरुण व असेच लोक गृहीत धरले आहेत जे वर्षाचे किमान ८-९ महिने थंड पाणी वापरू शकतील. आपण जर कधी गंगा, यमुनेच्या पाण्यात डुबकी मारली असेल तर आपल्याला थंड पाणी म्हणजे काय याचा जीवंत अनुभव मिळाला असेल. अशा थंडगार पाण्यात लोक - गरीब व श्रीमंत दोन्ही ही - धर्माच्या, कर्मकांडाच्या श्रद्धेने स्नान करत असतात. बुद्धीप्रामाण्याने आलेली नास्तिकता कधी कधी इष्ट ठरत नाही. तर कधी कधी भोळी [अंध] श्रद्धा ही एकूण मानव जातीला उपकारक ठरते. त्यामुळे अंत:प्रेरणेने थंड पाण्याच्या भीतीवर मात करता येते.

थंड पाण्यानं आंघोळ करण्यासाठी काही टिप्स -
१] शक्यतो मर्द मावळ्यासारखं पाणी थेट डोक्यावर घ्यावं. पण तब्येत, वातावरण पाहून पायापासूनही सुरुवात करता येते. पाय, घोटे, पिंडऱ्या, गुडघे, मांड्या, कंबर याप्रमाणे खालून वर चढत्या क्रमाने अंग भिजवून ही स्नान करता येते.

२] आंघोळीपूर्वी थोडासा व्यायाम केल्यास शरीर गरम होवून थंडीची तीव्रता कमी होते.

३] किमान हाताने तरी थोडी मालीश केल्यासारखे अंग रगडून मग आंघोळ करावी.

४] जेवढा जास्त विचार करू तेवढी जास्त थंडी वाजते. कमी विचार, चटकन कृती व थंडी गायब.

५] पहिले दोन मिनिट व अंग पुसल्यानंतरचे २ मिनिट थंडी वाजल्याचा भास होतो तेवढा समजून घ्यायचा.

६] हू हू हा हा करून किंवा दातांची कटकट करून थंडीला प्रोत्साहन देवू नये.

७] थंडी शक्यतो कान, नाकाचा शेंडा, हात, पाय [व क्वचित गाल] इ. टोकाच्या भागास जास्त जाणवते.त्यांना तत्काळ गरम कपड्यांचे संरक्षण द्यावे.

थंड पाण्याने आंघोळ केल्यास शरीराचे किरकोळ रोग दूर होतात जसे सर्दी इ. तसेच मनाची मरगळ ही जाते.
[ इथे गरम पाण्याशी तुलना करू नये.]

 तर असं हे आपलं एक बादली थंड पाणी ही अशी वाया जाणारी ऊर्जा वाचवेल, साठवेल, गरजेच्या ठिकाणी पोचवेल. ही अशी बचतीची पोच आपल्या विकासाची पोच पावती देईल. तन मन व धन याची  समृद्धी वाढेल. अशी बचत जगात मान, सन्मान वाढवते. व्यक्तीचाच नव्हे तर समाज व राष्ट्राचा विकास अशा छोट्या-मोठ्या बचती व मान सन्मानाने होतो.

दंताक्षीच्या तावडीत दंतोबा

जिसने डाँटना नहीं चाहिए फिर भी जो डाँटता रहता है - वह है डॉक्टर |

[नैचरली] पेन कि वजह से जिसके पेशन्स नहीं रहते फिर भी जिसे पेशन्स रखना पडता है - वह है पेशंट |

गेल्या  काही दिवसांपासून दंतोबा दंतशूल अर्थात दातदुखीने परेशान होते. नेहमीचा जीभबाईंचा कोमल सहवास स्पर्श ही त्यांना सहन होईना. रतिरंग रात्री स्वप्नांच्या दुनियेतून खसकन ओढून आणलं तेव्हा `रात्रीचा समय सरूनी` उष:काल होत होता. फारा वर्षांनंतर तो तांबूस लाल गोळा खिडकीतून आत येताना दिसला. त्यानं आजवर एवढी वेदनांची सोबत कधीच केली नव्हती.

छोट्या दंतोबांच्या छोट्या जगात दुसरं ते कोण असणार ? आज पहाट वाऱ्या आधीच `तिनं` घेरलं होतं. असह्य हा शब्द अनुभवला खरा ! त्या असह्याचा सह्यपणा मुरवण्यासाठी सुरु झाली मग तगमग. आधी वाटलं उघड्या कानात थंड वारं गेल्यानं अर्धं डोकं, दात, घसा असं बरंच काहीबाही दुखतंय. म्हणून मग कानात कापूस घातला वरून टोपी व त्याच्यावर मफलर बांधला.

फरक  शून्य. मग लवंग तेलात कापूस बुडवून तो गोळा दातात धरला. जीभ व गालफाडांना उगीच चटके बसले. 'वेदना' ताईचा मुक्काम वाढतच होता. वैद्यराजांना दुसऱ्या प्रहरापूर्वी भेटणं शक्य नव्हतं. सवती मत्सराची मदत घ्यायचं ठरवलं. दाताची वेदना कमी व्हावी, वाटावी, भासावी म्हणून दुसऱ्या ठिकाणी नवीन वेदना - हो आभासीच का असेना पण - निर्माण करण्याचा प्रयत्न सुरु झाला.

 कान ओढले, केस ओढले शरीराचे जेवढे अवयव ओढता येतील तेवढे ओढले, दाबले,पिळले. वेदना आहे तिथेच आहे. मग कपाळावर टिचक्या मारल्या, हळूहळू कानशिलावर, जबड्यावर बुक्या मारल्या तरीही परिणाम शून्यच. काही मित्रांना फोन केला पण गुलाबी थंडीतली सकाळ दंतोबांच्या दातावर खर्चायला कोणीच तयार नव्हतं. वेगवेगळे खेळ खेळले. त्यानं वेदना कमी व्हायच्या ऐवजी मोबाईलची 'जानच' गेली.

आज वेळ कसा जाता जात नव्हता. आता ९ च वाजलेत. अजून १० म्हणजे १ तास बाकी होता. शेवटी कधी नव्हे तो नट्टापट्टा करत वेळ घालवला. शेकड्याच्या ५-६ नोटा अदृश्य करून वैद्यबुवांनी दातात खड्डा करून घ्यायला सांगितलं. त्यांच्या रिकाम्या पाकिटाचं गलेलठ्ठ बेडूक झाल्याचा भास दन्तोबांना  झाला.

गरीब  दन्तोबांनी ध्वनिभ्रमण करून एक 'धर्मराज' शोधले. या धर्मार्थ रुग्णभवनाने त्यांना दिलासा दिला. पण हाय ! लवकरच तिथल्या यामिनी भगिनी दन्ताविद्यालंकार विदुषीने आपल्या [वेदना] मैत्रिणीचीच साथ दिली. त्या दोघातला हा संवाद -

मऱ्हाट भाषातज्ञ दंतोबा व त्रिभाषा सूत्राचा मोकळ्या हाताने वापर करणारी दंतशास्त्री

डॉक्टर  - क्या होता है ?

दंतोबा - वो .... वो दात मे शूळ है | [ गालावर हात ठेवत दंतोबा वदळे.]

डॉक्टर  - अच्चा, तोंड उघडो. [ ठाक ठाक हातोडा चालला.]

दंतोबा -  आआ ...आआआ .....आ

डॉक्टर  - तुम्हारा दात is infected.  मतलब वो ५ नंबर का  दात मे खड्डा करणा पडेगा. 
               अगर चार बार आ सकता है तो मै आपोइंटमेंट देती. 

दंतोबा - हा, आयेंगा.

डॉक्टर  - अगले परसो ठीक साढे दास बाजे आ जाणा.  [सिस्टरला म्हणते - ] मावशी यांची नोंद करा.

दंतोबा - मदाम, खर्चा किती येईल.

डॉक्टर  - कुच नही. free of cost  हो जायेगा.

दंतोबा - आप ही करिंगी ना |

डॉक्टर  -हां

दंतोबा -आपका नाम जी ?

डॉक्टर  - दंताक्षी दातपाडे. मै इधर महाराष्ट्रकीच हुं. घाबरणा नही. 

[अगले परसो दंतोबा वेळेवर हजर. बरंच वेळानंतर त्यंचा नंबर आला.]

चिकित्सा भगिनी [नर्स] - बसा तिकडे.

[ खुर्चीची पाठ जमिनीला समांतर आहे हे पाहून सगळ्या [तरुण] दंतशास्त्रींसमोर कसे झोपावे हे न कळून दंतोबा दंताक्षीच्या खुर्चीत बसले. बऱ्याच वेळानंतर दन्तोबाकडे पाहून अचानक - ]

डॉक्टर  - अरे , उधर नाही. इसपर लेट जाव. वो डॉक्टर का जगा है. तुम पेशंट है.

दंतोबा - जी....... जी .

डॉक्टर  - चूळ भरो. हां. लेट जाव. थोडा नीचे. थोडा वर. तोंड खोलो. ये उजवा हात उपर लेवो. जबडा नीचे. अरे बाबा, तोंड नाय जबडा नीचे करो.

[ तिला डोकं की मान खाली हवी होती. दंतोबा जबडा म्हणल्यामुळे गोंधळले.]

दंतोबा - हं,.....हुं......[ दंतोबा डॉक्टरच्या सूचना व हिंदी दोघांनी गडबडले. इंजेक्शन पाहून ] ये किस लिये ?

डॉक्टर  - अब हम तुम्हारे दात मे गड्डा करेंगे | उसके लिये दर्द होगा ना ? तो इससे वो नही होगा | थोडा नम्नेस होणे पर बता दो.

दंतोबा - आ..आ ,.........आ........आआ........  

डॉक्टर  - चलो हो गया. अब दो दिन बाद आना.
         
 [दो दिन बाद........]

दंतोबा - माझी आपोइंटमेंट आहे आज.

[ दंतभगिनीने दुर्लक्ष करत कागद ठेवून घेतला.]

[ अभी बैठना पडेगा हां.  दंतोबा थोडा वेळ लागेल हं. अशी आरोळी २-३ वेळा घुमली. मागून आलेले पेशंट तपासून घेवून निघून गेले. दंतोबा बसलेलेच. दंताक्षी दोनदा कुठे तरी गायब झाल्या. दुसऱ्या वेळी दंतभगिनीने ध्वनी दूरवर पाठवून दन्ताक्षींना बोलावून घेतलं. एकट्या दन्तोबांवर कसली ही दया न दाखवता ......] 

डॉक्टर - हं चलो आ जाव लवकर. बितो जल्दी. मू उघडो. मावशी नवीन आरसा दया. थुंको. एक्स रे दया. इतना नीचे नही. थोडा उपर. हे पाणी कोणी सांडलं. राहू द्या आता जे कुच करणा है बाद मे करो. [ एकच वेळी नर्स व दंतोबा भडिमारात सापडले.] दाढी क्यू नही किया? [ दंतोबाच्या चेहऱ्यावर प्रश्नचिन्ह. तोंडात सुया असल्याने बोलता ही येईना.] शेव्ह ......... शेव्ह करके नही आ सकते थे क्या ? अब मै कैसे करू ? [तोंडात जणू काही उंदीर मरून पडला आहे व तो उचलायची पाळी आली आहे अश्या पद्धतीने दोन बोटे घालत ...] अगली बार शेव्ह करके आना. [ नाराजी व अनिच्छा दाखविणारे अगम्य उच्चार जे लिपिबद्ध करता येणं शक्य नाही.]   हां हो गया बाकी का अगली बार.

दंतोबा - मदाम वो ६ नंबर मे भी थोडा पेन था.

डॉक्टर - गोळी लिख दीया है. कुच्च भी खा सकते है. बाकी उसको बाद मे देखेंगे. अब जाव.

बिचारे दंतोबा गोळ्यांचा ढिगारा व [शुद्ध] मराठी डॉक्टरच्या महान राष्ट्रभाषेचा डोलारा सांभाळत 'पेन' सहन करत पेशन्स ठेवून आहेत. शेवटी काय ? ते बिच्चारे 'पेशंट' आहेत ना !